بحران انرژی در ایران: ریشه‌ها و راهکارها – سال ۱۴۰۴ به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود، اما ناترازی انرژی در حوزه‌های برق، گاز و آب همچنان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش روی ایران است. این بحران نه تنها امنیت زیرساخت‌های کشور را تهدید می‌کند، بلکه چرخ تولید صنعتی، صادرات و حتی زندگی روزمره میلیون‌ها نفر را مختل کرده است.
زیان‌های میلیارد دلاری خاموشی‌ها
بر اساس گزارش‌های رسمی، خسارت ناشی از قطعی برق تنها در سه سال اخیر به این شکل بوده است:
- ۱۴۰۱: حدود ۵ میلیارد دلار
- ۱۴۰۲: حدود ۷ میلیارد دلار
- ۱۴۰۳: حدود ۱۰ میلیارد دلار
این اعداد نشان‌دهنده ضربه سنگین به خطوط تولید، تجهیزات صنعتی و زنجیره صادرات است. خاموشی‌های مکرر نه تنها بهره‌وری را کاهش می‌دهد، بلکه عمر مفید ماشین‌آلات را کوتاه‌تر می‌کند.
ریشه‌های چندلایه بحران
ناترازی انرژی ایران نتیجه ترکیبی از عوامل ساختاری و مدیریتی است:
- فرسودگی زیرساخت‌ها: بسیاری از نیروگاه‌های بخار و گازی بیش از ۳۰ سال عمر دارند و با راندمان پایین (حدود ۳۳ درصد) فعالیت می‌کنند.
- کمبود سرمایه‌گذاری: تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های داخلی، جذب سرمایه خارجی را تقریباً به صفر رسانده است.
- مدیریت ناکارآمد: وزارت نیرو به‌عنوان تنها خریدار برق، بازار رقابتی ایجاد نکرده و بدهی‌های انباشته به بخش خصوصی (بیش از ۲ میلیارد دلار تا ابتدای ۱۴۰۵) مانع توسعه شده است.
- تلفات شبکه: ۱۳ درصد برق در مسیر انتقال و توزیع از دست می‌رود که سالانه ۴ تا ۵ میلیارد دلار هزینه دارد.
زمستان سخت با کسری ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز
وزارت نفت پیش‌بینی کرده که در زمستان ۱۴۰۴، روزانه تا ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز کمبود وجود داشته باشد. این در حالی است که ایران چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز طبیعی جهان است و سالانه بیش از ۲۴۵ میلیارد متر مکعب گاز مصرف می‌کند — رقمی که از مجموع مصرف بیش از ۳۰ کشور اروپایی بیشتر است.
از سوی دیگر، تابستان ۱۴۰۴ با کمبود ۱۴ هزار مگاواتی برق همراه بود. ظرفیت اسمی کشور بیش از ۹۲ گیگاوات است، اما بخش قابل توجهی از نیروگاه‌ها به دلیل تعمیرات یا کمبود سوخت، زیر ظرفیت کار می‌کنند.
صادرات در میان کمبود؟
جالب اینجاست که ایران با وجود ناترازی داخلی، همچنان برق صادر می‌کند. در چهار ماه نخست ۱۴۰۳، صادرات برق نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود ۹۲ درصد رشد داشت. این تناقض، سؤالات جدی درباره اولویت‌بندی منابع ایجاد می‌کند.
مصرف سرانه و الگوی ناپایدار
- مصرف برق ۱۴۰۴: حدود ۲۹۵ تراوات ساعت
سهم بخش‌ها:
- صنعت: ۳۵٪
- مسکونی: ۳۳٪
- خدمات: ۱۸٪
- نفت و گاز: ۱۴٪
گاز طبیعی نیز ۷۰ درصد سبد انرژی را تشکیل می‌دهد و از سال ۲۰۱۶ به بعد، سهم آن سالانه ۱۰ درصد افزایش یافته است. مصرف سرانه انرژی (۳.۲ TOE) با میانگین خاورمیانه و اتحادیه اروپا برابر است، اما شدت مصرف به دلیل یارانه‌های سنگین و راندمان پایین، بسیار بالاست.
قاچاق سوخت: زخم کهنه‌ای که خونریزی می‌کند
سوخت یارانه‌ای ایران (بنزین و گازوئیل) به دلیل قیمت بسیار پایین‌تر از کشورهای همسایه، هدف اصلی قاچاقچیان است. گزارش‌ها حاکی از آن است که سالانه تا ۱.۵ میلیارد لیتر سوخت مایع به‌صورت غیرقانونی از کشور خارج می‌شود. این حجم عظیم، بازار داخلی را با کمبود مواجه می‌کند و درآمدهای احتمالی دولت را به جیب شبکه‌های غیررسمی می‌ریزد.
ماینینگ بیت‌کوین: مصرف پنهان برق
رشد سریع استخراج ارزهای دیجیتال در ایران، بخش قابل توجهی از برق شبکه را می‌بلعد. دولت برای دور زدن تحریم‌ها، مجوزهایی صادر کرده که نتیجه‌اش خروج حجم زیادی از برق از چرخه عمومی بوده است.
خصوصی‌سازی ناکام و بدهی‌های انباشته
واگذاری نیروگاه‌ها به بخش خصوصی در سال‌های اخیر، اغلب به نهادهای شبه‌دولتی واگذار شده که انگیزه‌ای برای تعمیر و نوسازی نداشته‌اند. یارانه‌های سنگین برق (۳۰ میلیارد دلار) و فرآورده‌های نفتی (۵۲ میلیارد دلار) در سال ۱۴۰۴، فشار مالی سنگینی به بودجه وارد کرده است.
راهکارهای عملی برای خروج از بحران
- جذب سرمایه‌گذاری خارجی: رفع موانع تحریمی و ایجاد مشوق‌های واقعی برای بخش خصوصی.
- نوسازی شبکه انتقال: کاهش تلفات ۱۳ درصدی با سرمایه‌گذاری هدفمند.
- تنوع‌بخشی به سبد انرژی: توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به گاز طبیعی.
- اصلاح یارانه‌ها: هدفمندسازی یارانه‌های انرژی برای کاهش مصرف بی‌رویه.
- تقویت بخش خصوصی واقعی: پرداخت بدهی‌های دولت و ایجاد بازار رقابتی برق.
نتیجه‌گیری از بحران انرژی در ایران: ریشه‌ها و راهکارها
بحران انرژی ایران دیگر یک مشکل فصلی نیست؛ یک تهدید ساختاری برای توسعه پایدار است. تا زمانی که زیرساخت‌ها نوسازی نشود، سرمایه‌گذاری جذب نشود و مدیریت انرژی اصلاح نشود، خاموشی‌ها و کمبودها ادامه خواهند داشت.
امید است با بهره‌گیری از ظرفیت‌های بلااستفاده بخش خصوصی، عبور از تحریم‌ها و برنامه‌ریزی بلندمدت، ایران نه تنها از این بحران عبور کند، بلکه به صادرکننده پایدار و مطمئن انرژی در منطقه تبدیل شود.
منبع: تحلیل مستقل بر اساس گزارش‌های رسمی وزارت نفت، وزارت نیرو و مرکز پژوهش‌های مجلس
